تبیین مفهوم مراقبت بیهوده، طراحی و اعتبارسنجی پرسشنامه­

 نویسندگان: مریم آقابراری، ناهید دهقان نیری، انوشیروان کاظم­ نژاد

چکیده

مقدمه و هدف: نگرانی ازمحدودیت امکانات و منابع به ­خصوص­ در بخش­های مراقبت ویژه، موضوعی تحت عنوان مراقبت بیهوده را مطرح نموده است؛ اما راجع ­به آن­چه به ­منزله مراقبت بیهوده و ماهیت وجودی آن در نظر گرفته می‏ شود، نظرات گوناگونی وجود دارد؛ به­ طوری­که با وجود تعاریف متعدد از مراقبت بیهوده، توافقی همگانی بر تعریفی واحد از آن وجود ندارد. از سوی دیگر، بیش­ترین ابزار مورد استفاده در ­رابطه با این مفهوم، ابزار سنجش تنش اخلاقی می­ باشد. در سایر پرسشنامه ­های مرتبط با این مفهوم نیز استراتژی ­های توسعه ابزار کافی نبوده است. بر این اساس، پژوهش حاضر با هدف تبیین مفهوم مراقبت بیهوده، طراحی و اعتبارسنجی پرسشنامه­، به ­روش ترکیبی و در دو فاز کیفی و كمّي انجام شد.

روش کار: مطالعه حاضر، یک مطالعه ترکیبی اکتشافی متوالی است که در دو مرحله کیفی و كمّي، انجام شد. ابتدا مرحله کیفی مطالعه، با هدف تبیین مفهوم مراقبت بیهوده به ­روش تحلیل مفهوم بر اساس مراحل سه ­گانه الگوی هیبرید انجام شد. بدین­ ترتیب، مراقبت بیهوده در مرحله نظری (جستجوی هدفمند متون)، مرحله کار در عرصه (انجام مصاحبه ­های نیمه ­ساختار یافته با پرستاران، پزشکان متخصص، متخصصان اخلاق و شرع، و نیز خانواده بیمار)، ترکیب و تحلیل نهایی (یکپارچه ­سازی نتایج حاصل از دو مرحله قبل) مورد بررسی قرار گرفت. در مرحله نظری، تعداد 106 متن (91 مقاله، 14 پایان­ نامه و 1 کتاب) وارد مطالعه شد. در مرحله کار در عرصه، 22 پرستار، 8 پزشک متخصص، 4 متخصص اخلاق پزشکی، 1 متخصص شرع، 1 کارشناس حقوق، و 6 نفر از اعضای خانواده بیماران، به­ صورت نمونه ­گیری هدفمند، انتخاب؛ و مورد مصاحبه انفرادی، عمیق و نیمه­ ساختار یافته، قرار گرفتند. تجزیه و تحلیل داده­ ها در مرحله نظری با استفاده از روش تحلیل محتوای متنی و در مرحله کار در عرصه با استفاده از روش تحلیل محتوای قراردادی انجام شد. سپس بر اساس نتایج حاصل از مرحله کیفی، مرحله كمّي مطالعه به ­روش پژوهش روش­شناسی و با هدف طراحی و اعتباریابی پرسشنامه سنجش علل ارایه درمان و مداخلات بی­ نتیجه حفظ حیات، در دو بخش اجرا شد. در بخش اول، بر اساس طبقات و زیرطبقات مربوط به پیشایندهای مفهوم، مجموعه­ای از گویه ­ها استخراج شد. در بخش دوم، ویژگی ­های اعتبارسنجی پرسشنامه با استفاده از روایی صوری، محتوا و سازه و هم­چنین پایایی با روش­ های همسانی درونی و ثبات مورد بررسی قرار گرفت.

یافته­ ها: اگرچه جوهره اصلی پژوهش حاضر، مفهومی با عنوان مراقبت بیهوده بود؛ اما بیهوده ­پذیر نبودن ماهیت مراقبت: مراقبت عین هدف، یکی از درون­مایه­ های اصلی و پررنگ حاصل از مرحله اول این مطالعه بود. به ­عبارت دیگر، اگرچه مفهوم اولیه مورد بررسی در مطالعه، به ­صورت مراقبت بیهوده ترجمه شد؛ اما بیهوده ­پذیر نبودن ماهیت مراقبت، و لزوم افتراق­ گذاری بین درمان و مراقبت، یکی از مهم­ترین یافته­ های بخش اول پژوهش حاضر بود. یافته ­های این مطالعه، با ایجاد مرز بین مراقبت و درمان، مراقبت را زیر مجموعه ­ای از بیهودگی پزشکی ندانسته و همواره تاکید دارد که صرف­نظر از پیامد درمان، بیمار همواره نیازمند دریافت مراقبت است. بدین­ ترتیب، مفهوم اصلی، بیهودگی پزشکی به­ ویژه در بعد درمان بود نه مراقبت و آن­چه نیاز به تبیین داشت، بیهودگی درمان بود. بر این اساس، در بخش اول مطالعه، روند تحلیل مفهوم منجر به تعیین ویژگی­ ها، پیشایندها، پیامدها و درنتیجه ارایه تعریفی از مفهوم بیهودگی پزشکی به ­ویژه در بعد درمان شد. در بخش دوم مطالعه، پس از طی مراحل اعتباریابی، پرسشنام ه­ای با 35 گویه تهیه شد. نتیجه تحلیل عاملی اکتشافی، بیانگر وجود سه عامل شامل جو و ساختار سازمانی؛ تقاضای بیمار/خانواده؛ و دلایل و انگیزه­ های شخصی اعضای تیم درمان و مراقبت بود که در مجموع 45/780 درصد از واریانس کل را تبیین کردند. آلفای کرونباخ برای سه عامل ذکر شده و کل پرسشنامه به­ ترتیب 0/896، 0/885، 0/868 و 0/918 بود. ضریب همبستگی درون طبقه ­ای نیز در دو بار اجرای پرسشنامه برای سه عامل ذکر شده و کل پرسشنامه به­ ترتیب 0/60، 0/76، 0/67 و 0/78 بود.

نتیجه ­گیری: مطالعه حاضر به­ دلیل استفاده از روش تحلیل مفهوم با رویکرد هیبرید، با کنار هم قرار دادن داده­های حاصل از متون و داده­های حاصل از مصاحبه ­های کیفی فاز عرصه، دیدگاه جدیدی را نسبت به عبارت مراقبت بیهوده و مفهوم اصلی یعنی بیهودگی پزشکی/درمان ارایه داده است. مراقبت، به­ عنوان روح و اساس حرفه پرستاری، در هیچ نوع و در هیچ شرایطی، نمی­تواند بیهوده باشد. مراقبت، به ­عنوان فرآیندی هدفمند، دربرگیرنده کلیت وجودی بیمار با ابعاد جسمی، روانی و معنوی است و به­ طور مستمر و متناسب با نیاز بیمار، تا آخرین لحظه حیات او قابل ارایه می­ باشد. بر اساس یافته­ های این مطالعه، کاربرد واژه مراقبت بیهوده در بیان مفهوم بیهودگی پزشکی، می ­تواند ماهیت اصلی مراقبت را مخدوش نموده و مورد تردید قرار دهد. وجه تمایز اصلی پژوهش حاضر، با سایر مطالعات انجام شده در این حیطه، این است که محقق بر اساس نتایج حاصل از فاز تحلیل مفهوم، اقدام به طراحی ابزار مرتبط با مفهوم بیهودگی پزشکی نموده است. بر اساس نتایج حاصل از بررسی متون داخلی و خارجی، مطالعه حاضر تنها مطالعه ابزارسازی به­ شیوه پژوهش روش ­شناسی است که در رابطه با مفهوم بیهودگی پزشکی و با هدف تعیین علل ارایه درمان و مداخلات بی­ نتیجه حفظ حیات انجام شده است. با استفاده از این پرسشنامه خودگزارشی، امکان سنجش دیدگاه پرسنل ارایه­ دهنده خدمات بهداشتی­ درمانی از جمله پرستاران و پزشکان در تمامی بخش­ها به­ ویژه بخش­های مراقبت ویژه، درباره علل ارایه درمان و مداخلات بی ­نتیجه حفظ حیات وجود دارد تا با توجه به عللی که دارای بیش­ترین فراوانی است، نسبت به برنامه ­ریزی جهت کاهش یا کنترل آن اقدام شود.

کلمات کلیدی: مراقبت بیهوده، بیهودگی پزشکی، درمان بیهوده، تحلیل مفهوم هیبرید، طراحی پرسشنامه، اعتباریابی